Wstrząs hipowolemiczny – objawy, pierwsza pomoc i skuteczne leczenie

Nagle ktoś traci przytomność po wypadku, a dookoła jest panika. W takich sytuacjach liczą się minuty – a czasami wręcz sekundy. Wielu ludzi nie wie, że przyczyna utraty świadomości i gwałtownego pogorszenia stanu to często właśnie wstrząs hipowolemiczny. Choć to brzmi jak trudna medyczna diagnoza, chodzi przede wszystkim o drastyczną utratę płynów lub krwi, przez co organizm dosłownie nie daje rady utrzymać funkcji życiowych. Żeby było ciekawiej – nawet niewielka, ale szybka utrata krwi potrafi uruchomić lawinowy efekt. Według badań, w Polsce najczęściej dochodzi do niego po ciężkich urazach drogowych i domowych, wypadkach z narzędziami, a także u osób starszych po upadkach. Czasem sam wstrząs może być cichym zabójcą: postępuje powoli, nie daje jednoznacznych objawów, aż nagle organizm się poddaje. W poniższym artykule poznasz szczegóły tego, jak rozpoznać objawy i jak właściwie reagować, bo twoje działanie naprawdę może komuś uratować życie.

Dlaczego dochodzi do wstrząsu hipowolemicznego? Co się dzieje w organizmie?

Pomyśl przez chwilę o swoim organizmie jak o wysoce zaawansowanym systemie transportowym. Krew działa jak pociągi dostarczające tlen do każdej komórki. Ale jeśli z tego systemu „wypada” nagle zbyt wiele wagonów, wszystko staje w miejscu. I tak właśnie dzieje się w przypadku wstrząsu hipowolemicznego – to niezwykle gwałtowna reakcja organizmu na utratę płynów w ustroju (zwykle krwi). Najczęściej winny jest poważny uraz czy skaleczenie, choć czasem również ekstremalne odwodnienie może być przyczyną. Mało kto wie, że typowy dorosły człowiek ma w sobie nawet 5 litrów krwi. Strata 1,5 litra (czyli jednej trzeciej) to już stan agonalny! Na wstrząs hipowolemiczny bardziej narażeni są dzieci, kobiety w ciąży oraz osoby starsze – ich rezerwy są po prostu mniejsze. 

To, co warto znać? Istotne etapy utraty płynów. Gdy organizm traci 10% krwi (czyli około 500 ml), zaczynają się pierwsze problemy: puls przyspiesza, pojawia się zawroty głowy. Strata powyżej 30% to już realne niebezpieczeństwo zatrzymania akcji serca. Aby lepiej zobrazować skalę zagrożenia, poniżej znajdziesz tabelkę, która pokazuje skutki utraty krwi na podstawie ilości litrów oraz procentowej zawartości organizmu.

Nie tylko krwotoki zewnętrzne mogą powodować wstrząs. Bardzo groźne są też „ciche” krwotoki wewnętrzne, np. po wypadkach samochodowych czy w przebiegu chorób przewlekłych (np. wrzodów żołądka). Odwodnienie to rzadziej spotykany wariant tej samej katastrofy – wystarczy długotrwała biegunka, wymioty lub niekontrolowana cukrzyca. Prawdziwym zabójcą dzieci są zaś odwodnienia podczas upałów. Czasem wszystko dzieje się szybciej, niż zdążysz zareagować, jeśli nie rozpoznasz objawów.

Wstrząs hipowolemiczny – objawy, których nie można przegapić

Nikogo nie dziwi bladość po utracie krwi, ale wiele osób nie kojarzy innych, dużo poważniejszych symptomów. Warto wiedzieć, że objawy wstrząsu hipowolemicznego mogą być mylące – niektóre pojawiają się od razu, inne stopniowo narastają. Najwcześniej zauważysz przyspieszone tętno i głębokie, szybkie oddychanie. To sygnał, że organizm próbuje kompensować straty. Chory staje się zestresowany, pobudzony – pojawia się silny niepokój, a z czasem senność i apatia.

Często mylimy zimny pot z objawami stresu albo strachem, ale to też typowy sygnał alarmowy – ciało kieruje krew do ważnych organów, dlatego ręce i nogi robią się lodowate. Nawet w ciepłym pomieszczeniu, dotykając osoby po urazie czujesz wyraźny chłód skóry. Skóra szybko przybiera blady, potem wręcz sinawy kolor. Tętno może dochodzić do 140, a nawet 180 uderzeń na minutę! U dzieci ten objaw jest jeszcze wyraźniejszy: maluchy kompensują utratę krwi dłużej, więc ich stan potrafi się pogorszyć bardzo gwałtownie.

Oto pełna lista objawów, których nie wolno lekceważyć:

• Bardzo szybki, nitkowaty puls
• Bladość i chłód skóry
• Obniżenie ciśnienia krwi
• Zawroty głowy, omdlenia
• Nadmierne pragnienie i suchy język
• Szybki oddech, płytki oddech
• Zamglony wzrok
• Niepokój, splątanie, drżenie
• Słabo wyczuwalne tętno na nadgarstku
• Zlewne poty, szczególnie na czole i dłoniach
• Skrajne zmęczenie, apatia
• Utrata przytomności

Rzadziej, ale bardzo niebezpieczne, są nagłe drgawki. Szczególnie u dzieci i młodzieży taki obraz kliniczny zaczyna się pozornie niewinnie, by w ciągu kilku minut zamienić się w dramatyczną walkę o życie. W skrajnych przypadkach, gdy utrata krwi przekracza 40%, kolejne narządy zaczynają odmawiać posłuszeństwa: najpierw nerki, później serce i mózg. Statystyki są przerażające – nawet 40% osób, u których nie została natychmiast udzielona pierwsza pomoc, nie dożywa transportu do szpitala.

Pierwsza pomoc przy wstrząsie hipowolemicznym – jak działać bez paniki?

Kiedy widzisz ranną osobę lub kogoś wyraźnie słaniającego się na nogach po urazie czy dużym odwodnieniu, najgorsze co można zrobić, to wpaść w panikę. Najważniejsze: liczy się czas i zachowanie spokoju. Pierwsza pomoc to wcale nie jakieś „bohaterskie” akcje, ale konkretne działania, które każdy z nas może wykonać w domu, na ulicy czy nawet w sklepie. Nawet jeśli nie masz doświadczenia medycznego, możesz być najważniejszą osobą na miejscu – to od twojej reakcji zależą czyjeś dalsze losy.

Chcąc pomóc osobie z objawami wstrząsu hipowolemicznego, postępuj według tych prostych zasad:

1. Bezpieczeństwo – najpierw zadbaj, żeby miejsce zdarzenia było bezpieczne. Nie narażaj siebie na kolejne zagrożenia.
2. Oceń stan – sprawdź, czy osoba jest przytomna i oddycha. Jeśli nie, zacznij natychmiast reanimację (RKO)!
3. Powiadom służby – jak najszybciej zadzwoń pod numer alarmowy 112. Nie licz, że ktoś inny zrobi to za ciebie.
4. Zatrzymaj krwotok – jeśli jest widoczna rana, użyj opatrunku uciskowego, czystej ściereczki, nawet kawałka ubrania. Przyłóż mocno do rany i nie zdejmuj go, nawet jeśli się długo nie przesiąka.
5. Ułóż poszkodowanego – połóż go na wznak, najlepiej z lekko uniesionymi nogami (podłóż pod nie poduszkę). Pomoże to wrócić krwi do serca i mózgu.
6. Nie daj nic pić ani jeść – nawet jeśli osoba bardzo prosi o wodę, nic nie podawaj. Każdy płyn może wywołać wymioty, a to pogorszy sytuację.
7. Ogrzej – przykryj osobę kocem lub ubraniem, ale nie przegrzewaj. Chodzi tylko o utrzymanie obecnego ciepła ciała.
8. Monitoruj stan – sprawdzaj oddech i tętno do czasu przyjazdu karetki.

Wielu ludzi popełnia błąd próbując przenosić poszkodowanego albo zmuszać go do wstawania – to jeszcze bardziej pogarsza odpływ krwi z życiowo ważnych miejsc! Wstrząsu hipowolemicznego nie leczy się w domu — wymaga bardzo szybkiej interwencji lekarza, przetoczenia płynów, czasami także operacji.

Ciekawostka? W sytuacji poważnych katastrof i wojen medycy „polowi” polegają często tylko na prostych zestawach do infuzji i opatrunkach uciskowych – te dwie rzeczy wystarczają, by zatrzymać wstrząs do czasu przyjazdu do szpitala. Tego typu działania są bazą tzw. złotej godziny ratownictwa – jeśli pomoc pojawi się w ciągu 60 minut, szanse na przeżycie skaczą o 70%!

Leczenie i powrót do zdrowia – jak wygląda dalsza droga?

Tak naprawdę wstrząs hipowolemiczny wymaga zmasowanej akcji w szpitalu. Już na izbie przyjęć pacjent dostaje dożylnie płyny: najpierw krystaloidy (np. sól fizjologiczna), potem preparaty krwiopochodne. Wszystko po to, żeby błyskawicznie „wypełnić” naczynia i przywrócić ciśnienie. Statystyki są jednoznaczne: przetoczenie krwi w ciągu 90 minut od pojawienia się objawów radykalnie zmniejsza ryzyko śmierci i trwałych powikłań neurologicznych.

Gdy lekarze ustabilizują stan, zaczynają się poszukiwania przyczyny. To, co najważniejsze, to zatrzymanie dalszego krwotoku – często potrzebna jest operacja, szczególnie w przypadku urazów wewnętrznych. W lżejszych przypadkach wystarczy opatrunek ciśnieniowy oraz podanie leków na podtrzymanie pracy serca i nerek. Pacjent zobowiązany jest do ścisłej obserwacji nawet kilka dni po wyjściu ze szpitala, bo groźne powikłania potrafią wrócić później – np. zaburzenia pracy serca, niewydolność nerek czy zakrzepy.

Lekarze zgodnie twierdzą, że kluczowym momentem jest pierwsza godzina od momentu utraty dużej ilości krwi – im szybciej pacjent trafi do szpitala i otrzyma transfuzję, tym większe ma szanse na wyzdrowienie bez trwałych kalectw. Jeśli pacjent przeżyje pierwszą dobę, zagrożenie zgonem drastycznie spada, jednak przez kolejne dni lekarze obserwują go pod kątem możliwości rozwinięcia wstrząsu septycznego (czyli infekcji ogólnoustrojowej), uszkodzenia mózgu i niewydolności wielonarządowej.

Ciekawostka? Osoby, które przeszły ciężki wstrząs hipowolemiczny, często przez wiele miesięcy odczuwają zmęczenie, problemy z pamięcią i koncentracją. To dlatego, że niedotlenienie mózgu wywołuje czasem mikrourazy neuronów, które wymagają długiej rehabilitacji. Ale dobre wieści: organizm ma niesamowitą zdolność regeneracji – młode osoby potrafią wrócić do zdrowia po szoku nawet w ciągu 2-3 miesięcy.

Warto pamiętać też o zapobieganiu: regularne oddawanie krwi nie „osłabia” zdrowych osób, a przygotowuje organizm do ewentualnych strat. Nawadnianie się (szczególnie w upały!) oraz reagowanie na poważne wypadki szybkim działaniem, to podstawa bezpieczeństwa. Stąd – nie zlekceważ nigdy nawet pozornie niegroźnego krwawienia i nie czekaj aż „samo przejdzie”. Kto wie, czy twoja szybka reakcja nie pomoże uratować komuś życia, a może nawet twojego własnego?